KİTAP TANITIMI: MECLİS-İ ÂLİ-İ HAZÂİN

Osmanlı mali reformları konusunda 1860-1866 yılların arasında iki defa kurularak feshedilen Meclis-i Âlî-i Hazâin Teşkilat Yapısı ve Faaliyetleri 1860-1866, H. Ali Çakmak’ın hazırladığı yüksek lisans tezi kitap haline getirilmiş ve Konya’da merkezi olan Çizgi Kitabevi tarafından birkaç ay önce yayınlanmıştır (Konya, 167 sayfa). Üniversitelerimizdeki yüksek lisans ve doktora tezlerinin yayınlanması hazırlanan tezlerin kalitesi açısından da önemli bir göstergedir.
Bilindiği gibi Tanzimat’la birlikte Osmanlı devlet teşkilatı da yenilenmeye sürecine girer. Aslında bu süreç, bir devletin ve toplumun ihtiyaçlarının gereğidir. Zira kamu veya özel teşkilatlar kendilerine has özellikleri olan canlı organizmalardır, sürekli değişime uğrarlar. Hatta ihtiyaçları göremez hale gelince değiştirilmeleri gerekir. Aksi takdirde fonksiyonlarını yürütemez hale gelirler.
Osmanlı merkez bürokrasisinin yeniden yapılandırıldığı II. Mahmud dönemi hedefleri arasında maliye teşkilatının yenilenerek merkezi hüviyete kavuşturulması yer alır. Bunun için maliyeden sorumlu olan Umur-ı Maliye Nezareti 1838 Şubatında kurulur. Bunun danışma organı için de denetleme fonksiyonu da olan Meclis-i Muhasebe-i Maliye kurulur ve görevini 1840-1856 arasında sürdürür. Aynı amaçları devam ettirmek için 1860 yılında Mütercim Rüşdü Paşa ve 1865’de Mustafa Fazıl Paşa başkanlıklarında Meclis-i Hazâin kurulur. Yazar, geniş bir literatür taraması yapmış ve arşivlerden faydalanarak bu meclisi gün yüzüne çıkarmıştır.
Kitap üç bölümden oluşmakta; ilk bölümde Osmanlı maliyesinin kötüleşmesi ve 1852 buhranı, Kırım savaşı sebebiyle ilk dış borçlanmalar, Meclis-i Muhasabe Projesi ve Avrupalı mali müşavirlerin gelişi ile ıslahat-ı Maliye Komisyonunun kuruluşu ele alınmıştır. Buradaki alt başlıklarda hem kaynakça hem de ilgi çekici bilgiler yer almıştır. Mesela Mısır gelirlerinin karşılık gösterildiği borçlanma, “bürokrasi ile finans çevrelerinde en çok konuşulan konulardan biriyse devletin para ihtiyacında dolayı Hazine-i Hassa’nın borçlarıydı. Bilhassa inşaat masraflarının yol açtığı olumsuzluklardan bahsediliyor ve saray kadınlarının savurganlıkları için Cevdet Paşa’nın tabiriyle “cihanın altını bir yere gelse kifayet etmez” deniliyordu.”
İkinci bölümde Birinci Meclis-i Âlî-i Hazâin (1860-1862) kuruluşu ve faaliyetleri işlenmiştir. 1859 yılında kurulan Islahat-ı Maliyye Komisyonu yeterli çalışma yapamayınca imparatorluğun genel bütçesinin düzenlenmesi ve borç arayışlarına teminat oluşturacak organizasyon için Birinci Meclis-i Âlî-i Hazâin kurulmuştur. Kuruluşunda Fransız ve diğer bazı yabancı elçiliklerin danışmanlıklarından faydalanılmıştır. Damgalı kağıtlardan gelir elde edilmesi, İttihad-ı Mali Şirketi, iç borçlanma senetleri, iç borçlanmanın dış borçlanma ile karışlanma girişimi (Mires sözleşmesi), emlak tahriri düzenlemeleri, öşür gelirleri, Dersaadet vergisi konulması, hayvanat resmi gibi konularda görüş belirtmiştir. Ancak daireler üzerinde hakimiyet kuramamış, ancak vergi türlerinin artmasında etkili olmuştur.
Üçüncü bölümde İkinci Meclis-i Âlî-i Hazâin (1865-1866) kuruluşu ve faaliyetleri işlenmiştir. Bu meclisin görevleri arasında iki konu öne çıkmıştır. Birincisi her sene yapılan bütçede vergilerin vaktinde tahsil edilememesinden dolayı meydana gelen açığın önüne geçecek önlemleri belirlemektir. Diğeri ise hazinenin bütçe açığından dolayı zorluğa düşmemesi için vergi çeşitliliğini genişletmek için yeterince işletilmeyen kaynakları çalıştırmaktır. Bunun için de pek çok sektör ile ilgili faaliyetlerinden örnekler kitapta yer almıştır.
Söz konusu meclisin görevlerini yapan başka organların varlığı yanında kurumun yetkilerinin artırılamaması, örgütlenememesi gibi sebeplerle bir idare-i buhran (kriz yönetimi) olarak kalmıştır.
Kitabın 116’ncı sayfasında Konya’da zeytin ağaçlarının imar ve iyileştirilmesi için tahkikat yaptırılması arşiv kaynağı ile yer almıştır. Bu merak uyandırıcı bir bilgidir.
Yazarı ve kitabı yayınlayanları tebrik ederiz.