İKİ KİTAP

Ruhat Alp, Yerli ve Milli Bir Osmanlı Burjuvası Ermenekli Mehmet Nuri Bey 1917 ila 1919 Yılları Arasındaki Faaliyetleri, Çizgi Kitabevi, Konya, 2023, 304 sayfa.

Yerli ve milli bir Osmanlı burjuvazisi (yani Müslüman-Türk) Ermene(a)kli Mehmet Nuri Bey 1917 yılında Ticaret-i Umumiye Mecmuasında süt, şeker, afyon, kahve, karabiber, bal gibi konularda makaleler de yazmış, piyasa analizleri yapmıştır. Bu yazılarda ilginç konular yer almaktadır. Mesela, Konya Ovasının şeker sanayi üretimini sağlayabileceği belirtilmiştir. Bilindiği gibi Konya’da şeker fabrikası bu yazıdan 35 yıl sonra 1954 yılında üretime başlamıştır. Hatta şeker fabrikası temelini Demokrat Parti Başbakanın Menderes tarafından atıldığında muhalefetteki İnönü Konya’da pancar yetişmez ısrarını yapıyordu.

Yine Türk milliyetçilerinin sesi olan Türk Dünya Gazetesi yazarıdır. Bu gazete halkçı ve milliyetçilik ilkelerine sahiptir. Gazetenin yazarları arasında Halide Edip, Hamdullah Suphi gibi şahsiyetler vardı.

(Bu yayınlara Hakkı Tarık Us koleksiyonundan ulaşılabilir.)

Milli Süt Mamulatı Osmanlı Anonim Şirketi kurucuları arasındadır.

1918 yılında kurulan liberal ve sosyal nitelikli Ahali iktisat Fırkası kurucuları arasındadır. Bu partinin şubeleri kurulmamıştır. Mütareke şartlarında iktisadi bağımsızlık ve sosyal anlayışıyla kurulmuştur. Savaştan askeri ve toprak kayıplarıyla çıkan Osmanlı halkı sefalet yanında harpten önceki duruma göre 15 kat hayat pahalılığına maruz kalmıştı. Parti devlet hakimiyetine zarar vermeyecek biçimde idari muhtariyet taraftarıydı. Yine bağımsız bir işçi sınıfının oluşmasından yanaydı. Kitabın yazarının ifadesine göre, bu partinin amacı sosyal devlet kurmaktı.

Osmanlı bir imparatorluk olarak Müslüman ve gayri müslim, Türk ve pekçok milleti içerisinde barındırmış, Avrupa’daki gelişmeler karşısında “ittihad-ı anasır” denilen heterojen yapı kendisini kuramayıp önce Osmanlı sonra da milli bir anlayışa yönelmiştir. Yazar konunun teorisi yanında tarihi yönünü ele aldıktan sonra, İstanbul Sirkeci’de 1915 yılında kurulan Ermenaklı Mehmed Nuri Ticarethanesinin girişim ve şirketlerini ele almıştır.

Mehmet Nuri Bey gençlerin teşebbüste motivasyon eksikliklerini dile getirdiği gibi piyasa eksikliği olarak, İstanbul’un dünyanın en önemli ticaret merkezi olduğu halde emtia borsasının olmamasına dikkat çekmiştir. Bu durum, fiyatlarda entrikalara sebep olmakta ve ticaret erbabı sıkıntıya düşmektedir.

Kitap, Mehmet Nuri Beyin hayatıyla ilgili bilgi vermeyip birkaç yıldaki çalışması ele alınmaktadır. Ermenek’te kaşar imalathanesi de olan bu zatın memleketindeki çalışmaları ve tüm hayatının ele alınması hem Konya, Ermenek hem de İstanbul faaliyetleri önemli bilgiler verecektir.

Hasan Yapıcı. Tek Parti Dönemi Ekonomi Politikaları ve Milli Burjuvazi. Çizgi Kitabevi, Konya, 2023, 280 sayfa.

Türkiye’de Avrupa anlamında burjuva kesiminin olmaması, ancak iktisadi kalkınma için oluşturma çabaları Cumhuriyetin kurulmasından sonra Cumhuriyet Halk Fırkası tek parti döneminde devam etmiştir. Yukarıdaki kitapta yazar, burjuvazi konusunu Avrupa’daki gelişmesi belirtilerek üç dönem halinde Tek Parti dönemini incelemiştir.

İlk dönem 1923-1929 dönemi olup, iktisadi kalkınma ile ilgili ticaret ve sanayi odalarının kuruluşu (İstanbul Ticaret odası millileştirilerek milli bir burjuvazi oluşturulması hedeflenmiştir), 1923 İzmir iktisat kongresi, bankalar (İş Bankası, Sanayi ve Maadin Bankası, Emlak ve Eytam Bankası), İstatistik Umum Müdürlüğü kuruluşu, Ali İktisat Meclisi, İktisat Vekaleti, Teşvik-i Sanayi Kanunu ile 1926-1929 yılları arasında kurulan anonim ve sigorta şirketleri, gümrük politikası, milli iktisat ve yerli malı konusunu incelemiştir. Dönem, 1929 büyük iktisadi krizin Türkiye’ye etkisini de içermektedir.

İkinci dönem 1930-1938 yılları arasında olup, devletçiliğin dünyada ve Türkiye’de gelişmesine etki eden sebeplerden millileştirme seferberliği, tarımdaki durum ve para politikaları; Devlet Sanayi Ofisi, Türkiye Sanayi ve Kredi Bankası, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Sümerbank, Halkbank, Etibank kuruluşları ile birinci beş yıllık sanayi planı ile ikinci beş yıllık sanayi planı yanında devlet ile sermaye arasındaki ilişki, dış ticaret ve tasarruf ve yerli malı haftası incelenmiştir.

Üçüncü dönem1939-1950 yılları arasında İkinci Dünya Savaşının Türkiye’de etkisi vurgulanmıştır. Bu dönemde karaborsacılık/vurgunculuk hakim olmuştur. İktidar önlem olarak Milli Korunma Kanunu, Ticaret Ofisi ve İaşe Müsteşarlığı, olağanüstü vergiler olarak Varlık (bu tür vergi azınlık burjuvazi yerine milli burjuvazi oluşturma amacı taşıdığı belirtilmektedir) ve Toprak Mahsülleri Vergileri yürürlüğe koymuştur. Savaş sonrasında devlet fabrikalarının özel kesime devri, Tek Parti iktidarının ciddi siyasi destek kaybetmesine neden olan 7 Eylül 1946 devalüasyon kararı, ABD’nin eksenine girişte Truman Doktrini ve Marshall yardımı, 1948 yılında İstanbul Tüccar Derneğinin düzenlediği İstanbul İktisat Kongresi yer almıştır.

Kitapta oluşturulmak istenen veya oluşturulan burjuva aileleri yer almayıp, kurumsal düzeyde bir analiz yapılmıştır.